Hoe Nagelsmann met Leipzig de macht in de Bundesliga wil grijpen

Sportief directeur Ralf Rangnick heeft bij Leipzig nu zijn natuurlijk opvolger voor de groep staan. Met de aanstelling van Julian Nagelsmann lijkt de cirkel rond. Een goed moment om te kijken van hoe ver de 'nieuwlichters' zijn gekomen. In 1998 is Rangnick, op dat moment een onbekende trainer die het nietige SSV Ulm met innovatief voetbal ver boven haar kunnen liet spelen, te gast bij tv-programma Sportstudio. Rangnick, gekleed in een ietwat knullig zwart pak dat een maat of twee te groot lijkt, mag op zijn tactiekbord de kijkers thuis uitleggen waarom zijn op dat moment volledig 'exotische' speelstijl met vier verdedigers, zonale dekking en felle pressing de toekomst heeft.

Rangnick zou later toegeven spijt te hebben van zijn televisieoptreden. Het Duitse voetbal van de jaren negentig bleek er nog niet klaar voor, om door een 'schoolmeesterstype' uitgelegd te krijgen wat er allemaal niet deugde aan hun werkwijze, dat er een wereld te winnen viel op tactisch vlak. De traditionalisten van het Duitse voetbal hadden geen zin in Rangnick. Hij kreeg een bijnaam, De Professor. En naarmate hij bij grotere clubs kwam te werken, werd de kritiek alsmaar harder. Het zou uiteindelijk nog bijna tien jaar voordat er serieus over tactiek gepraat zou worden op de Duitse televisie. Al wat nodig bleek was de charmantste man die de moderne voetballerij kent, zo bleek. Een zekere Jürgen Klopp deed als tv-analist tijdens het WK in eigen land in 2006 wat Rangnick niet lukte: met nuchtere bewoordingen, flink wat zelfspot en moderne visuele hulpmiddelen de doorsnee voetbalkijker geïnteresseerd krijgen voor het tactische schaakspel binnen een wedstrijd.

Inmiddels zal Rangnick waarschijnlijk kunnen lachen om de vijandige respons die zijn opmars teweegbracht. Zijn voetbalvisie, een moderne interpretatie van het pressievoetbal van het Dynamo Kiev van Valery Lobanovski en het AC Milan van Arrigo Sacchi, neemt het moderne voetbal over en staat aan de basis van twee geslaagde moderne voetbalsprookjes.

In 2006 werd hij hoofdtrainer bij 1899 Hoffenheim, het persoonlijke speeltje van tech-miljardair Dietmar Hopp. Rangnick kreeg van zijn steenrijke geldschieter alle ruimte om een voetbalrevolutie te ontketenen bij de dorpsclub. In jaar één promoveerde Hoffenheim naar het tweede niveau. Het jaar daarop naar het hoogste niveau. Halverwege seizoen drie stond Rangnicks Hoffenheim in het eerste Bundesliga-seizoen uit de clubgeschiedenis bovenaan, als Herbstmeister.

Sinds 2012 overziet Rangnick als sportief directeur een nóg ambitieuzer project, ditmaal in Oost-Duitsland. Na drie promoties en drie topzes-noteringen in de eerste drie Bundesliga-seizoenen is RB Leipzig een vaste grote speler in de top van het Duitse voetbal. Maar Dieter Mateschitz, oprichter van de energiedrankjesgigant, beloofde bij de oprichting van de gloednieuwe club een toekomstig titelwinnaar. Rangnick dient in zijn rol de rode lijn in het clubbeleid bewaken, en kon dus niet voor een derde keer als tijdelijke hoofdtrainer (in 2015/16 en vorig seizoen) bijspringen. De meest moderne Europese topclub heeft een moderne toptrainer nodig.

En laat het nu net zo zijn dat de ideale kandidaat voor deze zware taak bij Rangnicks oude club als trainer doorbrak. Na drie extreem succesvolle jaren bij Hoffenheim staat Julian Nagelsmann inmiddels symbool voor de modernisering van het Duitse voetbal. De piepjonge trainer moet Leipzig het laatste stapje laten zetten. Van subtop naar top. Drie zaken vallen op in zijn eerste weken bij de 'laboratoriumclub'.

1. Nieuwe formatie

Hoewel Leipzig onder vorige trainers Rangnick en Ralph Hasenhüttl bijtijds van speelformatie varieerde, kwam de ploeg telkens terug bij het 'haaienbek-systeem': een 4-2-2-2-formatie waarbij de spitsen, aanvallende middenvelders en controleurs in een nauwe rechthoek de opbouw van de tegenstander in een tang van hoge druk beteugelden.

Het eerste dat opvalt aan het Leipzig van Nagelsmann is de veranderde veldbezetting. De nieuwe oefenmeester hanteert in de eerste drie officiële duels dit seizoen telkens een 3-5-2-formatie, hetzelfde systeem dat hij de voorbije seizoenen bij Hoffenheim het vaakst gebruikte. De wingbacks (in onderstaand screenshot groen omlijnd), Lukas Klostermann op rechts en Marcel Halstenberg op links, bestrijken de gehele buitenbaan. Diego Demme speelt als enige 'zes' voor de drie centrumverdedigers, die in balbezit de onderlinge ruimtes groot maken. Marcel Sabitzer (rood), van nature een vleugelspits, bestrijkt als rechtsmid een aanvallender positie dan zijn middenrifspartner, terwijl Timo Werner (geel) als linkerspits juist de vrijheid geniet om in te zakken richting het middenveld of uit te wijken naar de flank. Yussuf Poulsen houdt als andere spits in een centrale rol de diepte.

Op papier heeft Leipzig nu een speler minder om de gepatenteerde druk op de opbouw van de tegenstander op te voeren: waar het voorheen vanuit een 4-4-2 verdedigde, is de defensieve basisformatie nu 5-3-2. Maar zoals Nagelsmann in bovenstaat citaat al stelt, is de speelformatie geen alomvattend iets. De pressing van Leipzig is even fel als in de voorbije seizoenen, maar verloopt nu simpelweg via een paar andere mechanismen. Wanneer de tegenstander in de opbouw richting de flank speelt, heeft Leipzig twee opties om druk te genereren aan de zijlijn, ondanks het ontbreken van vleugelspelers. De eerste variant is hieronder zichtbaar, wanneer linksmid Cristopher Nkunku zijn centrale positie verlaat om op Frankfurt-opbouwer David Abraham uit te stappen.

In datzelfde duel uit de tweede speelronde (2-1 winst) is de andere flankvariant nog vaker op te merken. De wingbacks - in onderstaand voorbeeld is dat Halstenberg - mogen bij een opbouw van de tegenstander via de flank hun verdedigende post verlaten en ver uitsprinten om de opponent vast te zetten of tot een ongunstige pass te forceren. De achtergebleven vier Leipzig-verdedigers kantelen naar de balkant om de defensieve veldbezetting in balans te houden.

Het extra mannetje in de laatste linie van de verdedigingsformatie heeft ook een voordeel bij het druk zetten, blijkt uit onderstaande situatie. In de 21ste minuut slaagt Eintracht Frankfurt erin via de as van het veld door de druk van de Leipzig-voorhoede te spelen. Centrumverdediger Willi Orban weet dat hij kan rekenen op de ruggensteun van twee andere centrale verdedigers, en durft daarom agressief door te dekken bij deze pass door het midden. De aanvoerder onderschept de bal, en leidt een zoveelste gevaarlijke tegenaanval in van Leipzig tijdens de openingsfase.

2. Schuiven heeft de toekomst

In defensief opzicht is Leipzig al nagenoeg van topniveau. De statistieken uit dit kalenderjaar laten zien dat Die Roten Bullen ondanks de vele risico's die ze nemen bij het pressievoetbal bar weinig incasseren. 

Defensieve statistieken RB Leipzig in kalenderjaar 2019

Nagelsmanns voornaamste taak in seizoen één is dan ook vooral het verbeteren van het aanvalsspel van de Oost-Duitse formatie. De oefenmeester zal verheugd zijn door de aanval die voorafgaat aan het eerste competitiedoelpunt van zijn nieuwe club, op bezoek bij het gepromoveerde Union Berlin (0-4 winst). Leipzig vindt namelijk de ruimte op de rechterflank door een gepatenteerde Nagelsmann-truc. Rechter centrumverdediger Nordie Mukiele is ingeschoven in het middenveld, waarop de linksbuiten van Union op hem uitstapt (hieronder omlijnd). Hierdoor komt de passlijn vrij tussen de uitgezakte controleur Demme en wingback Klostermann aan de rechter zijlijn. 

De reactie op het inschuiven van Mukiele blijkt alles wat het razendsnelle Leipzig nodig heeft om door het verdedigingsblok (een ingegraven 4-4-2) van Union te komen. De Oost-Berlijners houden de onderlinge ruimtes namelijk dusdanig klein dat Halstenberg op de contraflank een open buitenbaan richting vijandelijk doel voor zich heeft, wanneer zijn mede-wingback op de andere flank vrijkomt en Union dwingt tot opschuiven richting flank.

Ibrahima Konaté, die op de middelste plek in het verdedigingstrio staat, is de speler die het vaakst mag schuiven van Nagelsmann. Daarmee vervult het Franse verdedigingstalent een soortgelijke rol als Kevin Vogt deed bij Hoffenheim in de voorbije jaren. Vogt was een reusachtige controleur die door Nagelsmann omgeturnd werd tot tactische flexibele pion in het verdedigingshart tijdens de opbouw. Konaté heeft de technische kwaliteiten om een dergelijke rol op zich te nemen, maar bovenstaande openingstreffer tegen Union laat zien dat de vele talenten in de Leipzig-selectie Nagelsmann meer variatie op dit vlak kunnen bieden.

3. Turbo-principes aanscherpen

Nagelsmann kan zijn dertien-seconden-regel in Oost-Duitsland wat aanscherpen. Op de trainingen van RB Leipzig wordt al enkele jaren gewerkt met schotklokken langs het veld die na balwinst tien seconden beginnen af te tellen. Bij Hoffenheim bouwde de jonge hoofdtrainer zijn elftal op tot specialisten in de snelle omschakeling. Maar als Nagelsmanns oude ploeg zich laat vergelijken met een snelle sportauto, heeft hij bij Leipzig de beschikking over een Formule 1-wagen. In de eerste wedstrijden van dit seizoen valt vooral op dat de aanvallers heel bereidwillig voor elkaar werken. Zodra Halstenberg met een volle sprint de rechtsback van Union tot balverlies op eigen helft dwingt, na een laconieke uitworp van de keeper, krijgen we een schoolvoorbeeld van modern topvoetbal voorgeschoteld.

Terwijl Halstenberg na balwinst naar voren dribbelt, is het een actie zonder bal van de superster van dit elftal die de 2-0 inleidt. Timo Werner, wellicht de rapste aanvaller in de Europese topcompetities, spurt de diepte in. Hij doet dit op de wijze waarop RB-aanvallers worden gedrild: met een boogje sprint hij diep, zodat hij én een extra tegenstander bindt én een schuine loopbaan voor een eventuele steekpass creëert (geel omlijnd). Sabitzer (blauw omcirkeld), de 'achtervolger' onder de aanvallers bij deze counter, weet op onderstaand afgebeeld moment al dat hij het eindstation van deze aanval zal zijn: de nabije verdedigers happen namelijk gretig toe op de spurtactie van Werner. Halstenberg legt simpel breed op Sabitzer, de Oostenrijker rost de 0-2 vervolgens vrijstaand binnen vanaf rand zestien.

De opofferingsgezindheid is terug te zien bij elke Leipzig-aanvaller. Drie minuten na zijn treffer is het namelijk Sabitzer die de zware arbeid zonder bal verricht (geel omlijnd), zodat Poulsen (blauw omcirkeld) vrijgemaakt wordt op de contrakant voor een steekpass van een counterende Werner.

Nu Leipzig niet meer met twee 'tienen' aan de buitenkant speelt, is er voor Werner nog meer bewegingsruimte vrijgemaakt. De Duitse international heeft sowieso al een uitstekende wisselwerking met aanvalspartner Poulsen, een oersterke kopspecialist die de bal goed bij zich houden kan. Waar de Deen vooral als targetman fungeert, wisselt Werner er lustig op los met zijn aanvalspatronen. In de wetenschap dat Poulsen de diepte houdt, komt hij vaak wat meer in de bal. Maar Poulsens vermogen om met zijn rug naar het vijandelijk doel als kaatspunt te spelen, benut Werner ook geregeld met kenmerkende dieptesprints.

Al deze patronen zijn we inmiddels van het jonge aanvalsduo gewend. Maar Nagelsmanns 3-5-2-formatie biedt Werner opvallend veel kansen om ook in de rol uit zijn Stuttgart-tijd te kruipen, die van vleugelspits. Zodra wingback Halstenberg op links een keer diep komt via de binnenkant in plaats van de buitenbeen, zakt Werner zich uit naar de zijlijn. Een positioneel handigheidje dat tegenstanders niet graag zien, aangezien geen enkele coach er gerust op zal zijn wanneer een van zijn verdedigers in een geïsoleerd één-op-één-duel met de snelheidsduivel belandt, zoals Union in de hieronder afgebeelde situatie.

De ontwikkeling van Werner tot ware superster is de voorlopige kroon op het werk van Rangnick en consorten. Over geld hoeven RB Leipzig en Nagelsmann niet te klagen. De Red Bull-portemonnee is behoorlijk diep. Maar Leipzig is in werkelijkheid eerder een marathonloper dan een sprinter op financieel vlak. Het project is gericht op dominantie op de lange termijn, niet op kortstondig succes. Dit klinkt gek, gezien de explosieve groei sinds de oprichting. Maar een nadere blik op het transferbeleid leert ons dat het vlaggenschip van het Red Bull-project zich niet écht schuldig maakt aan de financiële excessen van het moderne topvoetbal. Slechts één keer telde Leipzig een bedrag van meer dan twintig miljoen euro neer voor een speler. En dat was de 'papieren transfer' van Naby Keïta, de sterspeler van zusterclub Red Bull Salzburg.

Aankopen boven de tien miljoen euro van Leipzig sinds medio 2016

Onder de veertien 'grote' aankopen die Leipzig in de voorbije vier seizoenen deed, waren alleen Bruma (inmiddels PSV) en Kevin Kampl (de enige topaankoop afkomstig van een Bundesliga-club) ouder dan 21 jaar ten tijde van hun overgang. Leipzig leunt op een sterk netwerk van scouts en analisten, weet dat de arbeidsintensieve speelstijl die het hanteert een young man's game is en gokt erop dat het de ideale omgeving heeft geschept waarin een paar van deze talenten tot echte sterren zal uitgroeien. Werner, die dit weekeinde zijn contract in Leipzig openbrak en verlengde na een periode van langdurig flirten met een overstap naar Bayern München, is het boegbeeld van deze jonge ploeg.

Maar Nagelsmann heeft bij Hoffenheim een indrukwekkend cv opgebouwd wat betreft de individuele ontwikkeling van zijn belangrijkste spelers. Nicklas Süle, Sebastian Rudy en Sandro Wagner verdienden onder zijn leiding een transfer naar Bayern, Mönchengladbach-afdankertje Nico Schulz heeft zich opgewerkt tot linksback van het Duits nationaal elftal en Borussia Dortmund, de eerder afgeschreven Joelinton werd deze zomer de duurste aankoop in de clubhistorie van Newcastle United en Andrej Kramaric, een voormalig transferflop bij Leicester City, groeide bij Hoffenheim uit tot een van de beste aanvallers in de Bundesliga.

Bij Hoffenheim moest Nagelsmann zijn ideale teamsamenstelling elk seizoen opnieuw ontdekken. Een ondankbaar gevolg van het middenmoterschap. Bij RB Leipzig is er minstens evenveel ruimte voor innovatie, ontwikkeling en anders-durven-zijn voor de jonge oefenmeester als bij zijn vorige club. Maar waar Hoffenheim content is met een vaste plek in de Duitse subtop, zijn de ogen bij Leipzig op een hoger doel gericht. Onder leiding van Nagelsmann wil de 'laboratoriumclub' de hegemonie van Bayern doorbreken. En de eerste tekenen bieden redenen tot hoop.