Atlético Madrid beheerst de zwarte magie van het verdedigen

'Arda Turan snapte niet dat hij behalve vooruit ook achteruit mocht rennen, Juanfran speelde niet als back, Diego Godín zat niet op zijn huidige niveau en Filipe Luís kwam zelden in actie.' Aan het woord is Diego Simeone. De Argentijnse trainer van Atlético Madrid blikt in de lente van 2014 terug op zijn eerste maanden in de Spaanse hoofdstad. De reserves uit het Atlético in degradatienood dat hij in december 2011 overnam, heeft Simeone dan al veranderd in sterren van een kampioenselftal. Op 17 mei 2014 wordt de Spaanse landstitel in Camp Nou veroverd met een 1-1 gelijkspel tegen Barcelona. Arda Turan, die in de 23ste minuut huilend het veld verliet vanwege een blessure, viert het onverwachte succes door met een Turkse vlag over het veld te paraderen.

Op 30 januari 2016 staat Barcelona – Atlético Madrid opnieuw op het programma. Waar Turan het anderhalf jaar geleden 23 minuten heeft volgehouden als basisspeler bij de bezoekers, moet hij het dit keer doen met 23 minuten als invaller bij de thuisploeg. De voormalige vedette van Atlético heeft een bijrol bij Barcelona verkozen boven een sleutelrol in het team van de 45-jarige Simeone. Dat hij zes maanden niet kon spelen vanwege het transferverbod van de Catalaanse club neemt hij doodleuk op de koop toe.

De transfer van Turan tekent de verhoudingen tussen Atlético Madrid en de andere twee Spaanse topclubs. Real Madrid en Barcelona werken met een veelvoud van het budget van Atlético en kunnen iedere transferperiode nieuwe wereldsterren aantrekken. Barcelona heeft met Lionel Messi, Luis Suárez en Neymar de meest gevreesde voorhoede ter wereld, Real zet daar met Gareth Bale, Karim Benzema en Cristiano Ronaldo een indrukwekkend alternatief tegenover. Atlético moet zich tevreden stellen met spelers met een krasje. Wanneer deze tweedehandsauto’s door Simeone zijn opgevoerd tot een Ferrari, worden ze steevast alsnog weggekocht uit Madrid.

De grote ster van Atlético staat niet op het veld, maar zit in de dug-out. Trainer Diego Simeone flikt namelijk voor het vijfde seizoen op rij het onmogelijke door de eliteclubs uit te dagen zonder goed gevulde portemonnee. Het geheim van Simeone is dat hij zijn ploeg een heel ander spel laat spelen dan de concurrentie. De Argentijn snapt dat het onmogelijk is om met Atlético het positiespel en de esthetiek van het spel van Barcelona te overtreffen. Dus introduceert Simeone de zwarte magie van het verdedigen. Atlético kan nooit de beste club ter wereld worden in balbezit, maar zonder de bal in het bezit hoeven de Rojiblancos voor niemand onder te doen.

Deze filosofie leverde Simeone en consorten reeds de Europa League (2012), Europese Super Cup (2012), Spaanse titel (2014), Copa del Rey (2013) en Spaanse Super Cup (2014) op. Alleen de Champions League ontbreekt nog in de prijzenkast. In 2014 was Atlético tegen stadgenoot Real Madrid slechts enkele seconden verwijderd van het winnen van de Cup met de grote Oren, maar Sergio Ramos maakte diep in de extra tijd de 1-1. In de verlenging ging Atlético vervolgens kansloos met 4-1 ten onder. Dat trauma wil Simeone verwerken door dit jaar wél te winnen.

Renovatie
Om succes in de Champions League mogelijk te maken, onderging de speelstijl van Atlético afgelopen zomer een kleine renovatie. 'Iedereen vindt balbezit leuk, maar ik ben er niet zo dol op, want balbezit betekent alleen maar dat tegenstanders zich makkelijk kunnen aanpassen', luidde altijd het motto van Simeone. 'Ik wil actie.' Sinds de komst van de Argentijn heeft Atlético echter nooit zoveel balbezit en zo’n hoge passzuiverheid gehad als dit seizoen. Dat betekent niet dat Simeone ineens een liefhebber is van zorgvuldig positiespel, een subtiele aanpassing was simpelweg nodig om Atlético competitief te houden.

Werken aan het spel in balbezit was een noodzakelijk kwaad voor Atlético. In de jaargang 2014/15 kwamen liefst 35 van de 67 competitiedoelpunten direct voort uit een hoekschop, inworp, vrije trap of strafschop. Qua gecreëerde kansen en doelpunten uit open spel waren de Rojiblancos slechts een middenmoter in Spanje. Steeds meer tegenstanders vertikten het om het spel te maken tegen Atlético en geslacht te worden op de tegenaanval. Dat maakte dat de Madrilenen steeds meer moeite kregen met het maken van goals. Bovendien merkte Simeone dat zijn spelers toe waren aan iets nieuws. 'Dit team heeft een nieuwe motivatie nodig. We werken al lang samen en dus kennen de spelers mijn methode. Ik denk daarom dat deze selectie een verandering nodig heeft om een stap voorwaarts te maken. We kunnen een nieuw team bouwen vanuit een nieuwe filosofie. Ik ben er honderd procent van overtuigd dat dit het juiste moment is om dat te doen', sprak de Atlético-coach afgelopen zomer.

Om deze verandering mogelijk te maken, werd ook de selectie vernieuwd. Arda Turan (Barcelona), Mario Suárez (Fiorentina), Raúl Jiménez (Benfica), Raúl García (Athletic de Bilbao), Emiliano Insua (VfB Stuttgart), Mario Mandzukic (Juventus) en Miranda (Internazionale) werden verkocht. Fris bloed kwam er met Stefan Savic (Fiorentina), Luciano Vietto (Villarreal), Yannick Ferreira-Carrasco (AS Monaco) en Jackson Martínez (FC Porto), en Filipe Luís werd na een jaar bij Chelsea teruggehaald naar Madrid. Deze winter kwamen daar Augusto Fernández (Celta de Vigo) en Matías Kranevitter (River Plate) bij, terwijl Martínez na zes teleurstellende maanden een lucratieve transfer naar China maakte.

Wapens
Het vernieuwde Atlético beschikt vooral aanvallend over meer wapens. Voorin is dit seizoen alleen clubtopscorer Antoine Griezmann zeker van zijn plek. Fernando Torres kan als diepe spits naast hem spelen, terwijl Ferreira-Carrasco, Ángel Correa en Vietto liever om Griezmann heen bewegen. Griezmann, Ferreira-Carrasco en Correa worden ook frequent ingezet op de vleugel, waardoor Simeone afhankelijk van de tegenstander kan variëren in zijn voorhoede.

Als uitgangsformatie wisselt Atlético dit seizoen de vertrouwde 4-4-2 af met een 4-1-4-1-systeem. Jeugdproducten Saúl Níguez, Óliver Torres en Koke maken deze tactische variaties mogelijk.  Zij voldoen namelijk niet aan het prototype van een Atlético-middenvelder: een fysiek krachtige vechter, die vooral veel ballen verovert. Saúl, Óliver en Koke moeten het juist hebben van hun technische kwaliteiten en tactische inzicht. Verdedigend staan ze hun mannetje, maar ze hebben ook graag de bal aan de voet. Hierdoor kunnen ze zowel aan de zijkant van het middenveld als in het centrum spelen. Dat maakt het voor Simeone mogelijk om met dezelfde spelers in verschillende formaties aan te treden.

Het aanvalsspel van Atlético is georiënteerd op de linkerflank. Linksback Filipe Luís (ex-Ajax) komt graag op langs de zijlijn en sticht zo gevaar. De linkermiddenvelder, meestal Koke of Ferreira-Carrasco, maakt ruimte voor de loopacties van de Braziliaan door naar het centrum te bewegen. Ook de middenvelder aan de andere kant trekt vaak richting de as, waardoor de 4-4-2 van Atlético in balbezit lijkt op een 4-2-2-2. In de 4-1-4-1-formatie worden de zijkanten vaak beter bezet, al komen de buitenspelers ook dan naar het centrum. Daarnaast speelt er dan maar één controleur, waardoor deze variant Simeone en consorten helpt wanneer ze het spel moeten maken.

Het elftal van Atlético is bovendien creatiever dan in vorige jaren. In de competitie hebben de Rojiblancos nu al bijna net zoveel doelpunten gemaakt uit open spel als vorig seizoen. Bovendien worden er meer succesvolle dribbels uitgevoerd dan in de vorige jaren onder Simeone. Hierdoor is Atlético een ploeg geworden met twee gezichten. Het team dat direct voetbal speelt en toe probeert te slaan op de counter bestaat nog steeds, maar soms is ook een Atlético zichtbaar dat rond het doel van de tegenstander fraai positiespel laat zien. Dat betekent niet dat er ineens risico's in het spel gelegd worden, met 1-0 winnen vindt Simeone meer dan voldoende.

Een onbedoeld negatief gevolg van de veranderingen bij Atlético is dat de ploeg minder effectief is uit standaardsituaties. Simeone heeft altijd veel aandacht besteed aan dode spelmomenten en zo werd dit een belangrijk aanvallend wapen van Atlético. Vorig seizoen maakten de Madrilenen liefst dertig doelpunten uit standaardsituaties, meer dan ieder ander team in de vijf Europese topcompetities. Door het vertrek van een aantal sterke koppers (en het terughalen van behendige dribbelaars) heeft Atlético dit seizoen pas zes keer gescoord uit een hoekschop, inworp of vrije trap.

Defensie
Het defensieve spel van Atlético is in feite gebaseerd op simpele kansberekening. Simeone laat zijn ploeg ver inzakken en maakt het speelveld erg compact, om te verhinderen dat de tegenstander gevaarlijk kan worden. Atlético doet dat door grote delen van het veld simpelweg niet te verdedigen. De Madrilenen zijn alleen geïnteresseerd in de centrale zone rond het strafschopgebied, want daar worden wedstrijden beslist.

Dat betekent dat PSV waarschijnlijk veel balbezit gaat hebben. Op de eigen helft mogen de Eindhovenaren waarschijnlijk rustig de bal laten rondgaan en ook rond de middencirkel zal Atlético weinig aanstalten maken om druk te geven. De ploeg van Simeone gebruikt dit balbezit juist om zichzelf perfect te organiseren. Vaak staan de spitsen op hoogte van de eerste verdedigende middenvelder van de tegenstander. De achterste en middelste linie staan kort op elkaar. De bewegingen van de Atlético-spelers worden vervolgens afgestemd op de bal in plaats van op de tegenstander. Atlético zorgt ervoor dat de onderlinge afstanden klein blijven, waardoor het elftal als geheel over het veld lijkt te bewegen.

Als PSV balbezit heeft in de as, zullen de Atlético-spelers allemaal in het centrum staan. Dit heeft twee doelen. Ten eerste ontstaat zo een fuik. Bijna het hele elftal van Atlético staat opgesteld in een zeer kleine ruimte, waardoor het bijzonder moeilijk is om medespelers te bereiken in deze gevarenzone. Het is bijna onmogelijk dit gebied te betreden zonder de bal te verliezen. Ten tweede verleidt Atlético de tegenstander om de bal naar de zijkant te spelen. 'De zijlijn is onze beste verdediger', luidt een voetbalgezegde in Spanje. Als de bal naar de vleugels gaat, kan Atlético de tegenstander daar opsluiten door met het hele elftal in die richting te bewegen.

De kans op succes bij pressing in die zone is groot, want de zijlijn beperkt de opties en door snel te kantelen worden die nog extra beperkt. Het risico is juist erg klein, want de weg naar het doel is nog lang en de bal snel naar de andere zijkant (waar Atlético in ondertal is) krijgen, is nagenoeg onmogelijk. Door slim de goede momenten af te wachten, heeft Atlético dit seizoen de meeste succesvolle tackles (25 per wedstrijd) uitgevoerd in Spanje. De vechtersploeg van Simeone gaat alleen in duel als het weet dat balwinst waarschijnlijk is.

Los Rojiblancos kunnen wedstrijden domineren zonder de bal te hebben. Door zich slim op te stellen bepalen zij waar het spel zich plaatsvindt: op plekken waar dat voor Atlético geen gevaar oplevert. De mannen van Simeone krijgen per wedstrijd gemiddeld nog geen tien schoten tegen, het minst van alle teams in Spanje. In 25 competitieduels kwam slechts 52 keer (2,1 keer per negentig minuten) daadwerkelijk een schot op doel. Keeper Jan Oblak bracht 41 keer redding en werd elf keer gepasseerd. Daarmee heeft Atlético samen met Bayern München de minst gepasseerde verdediging in Europa. Ter vergelijking: PSV-doelman Jeroen Zoet kreeg in 24 Eredivisie-wedstrijden 87 (3,6 keer per 90 minuten) schoten op doel te verwerken, bijna dubbel zoveel als Oblak.

Het hart van Atlético wordt gevormd door twee Uruguayaanse verdedigers. Diego Godín (30) is al jaren een rots in de branding, terwijl de 21-jarige José María Gímenez moeiteloos de plek van Miranda heeft overgenomen. De centrumverdedigers zijn vooral belangrijk bij het onschadelijk maken van hoge ballen vanaf de vleugel. Voor PSV-spitsen Luuk de Jong (geschorst in heenduel) en Jürgen Locadia wordt het een ondankbare taak om de luchtduels aan te gaan met deze Uruguayaanse slopers.

Soms overvalt Atlético tegenstanders door in een fase fanatiek druk naar voren te zetten. Vaak gebeurt dit in het eerste kwartier van de wedstrijd, zoals onlangs in het uitduel met Barcelona. Ploegen bereiden zich vaak de hele week voor op het verdedigende spel van Atlético en passen hun strijdplan daarop aan. Als ze dan ineens geconfronteerd worden met hoge pressing, kunnen alle uitgedokterde ideeën direct de prullenmand in. Als de verrassingstactiek van Simeone succes heeft opgeleverd, neemt Atlético met alle liefde de defensieve stellingen weer in. Het typeert de Argentijnse coach, die er altijd alles aan doet om opponenten te ontregelen. Of zoals Simeone het zelf formuleert. 'We willen de lastpakken zijn. We willen het team zijn waar iedereen een hekel aan heeft om tegen te spelen.'

Hoewel het speelplan van Atlético altijd gericht is op het klein maken van de ruimtes en het beschermen van het centrum, legt Simeone in ieder duel andere accenten. 'We proberen een Plan A en een Plan B te hebben, want wedstrijden verschillen. Het is anders om tegen Eibar te spelen dan tegen Barcelona', zegt de Argentijnse coach. In het uitduel met Barça dokterde hij bijvoorbeeld een 4-4-1-1-variant uit, waardoor verdedigende middenvelder Sergio Busquets niet de vrijheid kreeg om het spel van de Catalanen van achteruit vorm te geven.

Overigens zet Atlético ook direct druk als het de bal diep op de helft van de tegenstander verspeelt. Hiervoor gaat dezelfde logica op als bij de pressing aan de zijkant. In de eerste paar seconden na balwinst staat een team vaak nog niet goed georganiseerd en bovendien is net een krachtinspanning geleverd, dus is de kans op succes bij pressing relatief groot. Wanneer dit fout gaat, is er nog steeds geen man overboord, want de weg naar het doel is dan nog lang. Als het niet lukt om meteen de bal terug te winnen, zal Atlético proberen om de aanval te vertragen, zodat het zich kan organiseren rondom het eigen strafschopgebied.

Hoop
PSV kan tegen Atlético vooral hoop putten uit het feit dat de tegenstander niet in topvorm verkeert. Diego Simeone mist verdedigend op het middenveld de geblesseerden Thomas Partey en Tiago, waardoor Gabi (32) de enige overgebleven balafpakker is. Door schorsingen en kwetsuren moest Simeone laatst ook achterin puzzelen, waardoor middenvelder Saúl tegen Eibar (3-1 winst) centraal achterin terechtkwam. Atlético kan voorin bovendien niet beschikken over Ferreira-Carrasco (enkelblessure), waardoor de ploeg soms creativiteit mist.

Het uitduel met PSV is voor Atlético bovendien op een ongelukkig moment gepland. Zondagavond heeft het nog thuis tegen Villarreal (0-0) gespeeld, terwijl zaterdag de cruciale uitwedstrijd tegen stadgenoot Real Madrid op het programma staat. Atlético heeft hierdoor nauwelijks tijd om te herstellen en dat kan de Eindhovenaren in de kaart spelen. (Pieter Zwart)

• Meer over

• PSV
• Atlético Madrid
• UEFA Champions League 2015/2016