Veertig jaar geleden was Nederland maar een paar centimeter verwijderd van de wereldtitel. En dan deden Willem van Hanegem en Johan Cruijff nog niet eens mee. Terwijl het WK in Rusland bezig is een terugblik op Voetbal in een Vuile Oorlog door de ogen van de toenmalige bondscoach van Argentinië, César Luis Menotti.
Let me entertain you! Beter had Robbie Williams het niet kunnen verwoorden. De Romeinen wisten het al: geef het volk brood en spelen, dan heb je er verder weinig last van.
Eigenlijk hadden we afgelopen donderdag naar Nederland tegen Saoedi-Arabië moeten kijken in een fonkelnieuwe Kuip. Vol vertrouwen waren Michael van Praag en consorten tien jaar geleden afgereisd naar de bekendmaking van de huidige WK-locatie. Ze hadden veel toezeggingen en dachten net als de Verenigde Staten veel kans te maken op toewijzing. De vraag vooraf of Van Praag niet bang was dat het oneerlijk zou gaan, leverde de heerlijke quote op: ‘Er is een notaris bij.’ Maar na het tellen van de stemmen bleken op wonderlijke wijze Rusland (2018) en Qatar (2022) de winnaars. Het leverde de FIFA-oorlog op met de FBI, waarbij de Amerikanen de rotte wortels van de wereldvoetbalbond genadeloos blootlegden.
Tranen
Het is 2018. Veertig jaar na het vuile WK in Argentinië. Michael van Praag staat te klappen voor Vladimir Poetin. De Russische president spreekt de wereld toe over de verbindende kracht van voetbal. De voormalige KGB‘er kent de kracht van grote sportevenementen. Tijdens de Olympische Winterspelen van 2014 dook hij ineens op naast onze koning. Praatje, biertje, fotomomentje en weer weg. Als het over de bijna driehonderd gesneuvelden gaat na het neerhalen van vlucht MH17, dan wast hij zijn handen in onschuld. De oorlog in Oekraïne? De inval in de Krim? De steun aan de man achter de gifgas-aanvallen in Syrië? Geen spandoek in het stadion, geen van de dik duizend journalisten die hem ernaar vraagt of zelfs maar naar kán vragen.
Over vier jaar in Qatar zal het niet anders zijn. Net zoals vier decennia geleden in Argentinië. Waar iedereen de andere kant op keek, tijdens het WK onder het regime van generaal Jorge Videla. Een extremere situatie misschien. Maar hoe dan ook een moment om vragen te stellen. ‘Als ik dit allemaal had geweten, was ik niet gegaan’, hikte Ernie Brandts, die zijn tranen de vrije loop liet toen hij veertig jaar na dato tussen de Dwaze Moeders op Plazo de Mayo stond. Het werd hem allemaal even te veel, de waarheid over het land waar hij als 22-jarige triomfen vierde. Dertigduizend verdwenen mannen en vrouwen, mensen die levend uit vliegtuigen werden gegooid en folterkamers op zeven-honderd meter van het stadion waar onder meer de openingsceremonie plaatsvond en de finale werd gespeeld.
Precies tien jaar geleden doken Marcel Rözer en ondergetekende ook in de geschiedenis van de Vuile Voetbaloorlog. We spraken met vrijwel alle betrokkenen aan de Oranje-kant en vele Argentijnen. Aanvaller Leopolde Luque was tijdens het schrijven van het boek al gaan meelopen in een demonstratie in het stadion waar hij in ’78 na de finale op de schouders ging. Samen met de moeders die hun kinderen van de ene op de andere dag waren kwijtgeraakt. Onder een honderden meters lang spandoek met daarop de gezichten en namen van de vele vermisten. Net zoals Nederland heel lang nodig heeft gehad de Tweede Wereldoorlog te verwerken, had ook Argentinië tijd nodig om in het reine te komen met zichzelf. Wie weet hoe we over veertig jaar naar het WK in Rusland kijken, laat staan naar de eindronde die volgt in Qatar.
Verguisd
Maar terug naar 2008 en het bezoek aan Argentinië. De makers van de mooie documentaire voor Andere Tijden Sport bij de NPO kregen César Luis Menotti niet te spreken. De man is altijd bezet. Het lukte Marcel Rözer destijds wél een ontmoeting te regelen. Het bezoek aan de magere kettingroker werpt een ander licht op het WK van toen. Wie wat bewaart, heeft wat. We pakken de aantekeningen van ons bezoek er eens bij en de herinneringen komen boven drijven; Menotti met Johan Cruijff, Menotti met Pelé, Menotti met Franz Beckenbauer, Menotti met Diego Maradona, Menotti met José Luis Borges, misschien wel de grootste Argentijnse schrijver. De fotogalerie aan de muur in zijn kantoortje in Buenos Aires is indrukwekkend. Hij heeft zijn helden om zich heen verzameld, en de ereplek is gereserveerd voor Che Guevara. ‘Ik ben verbaasd dat er in Nederland een boek komt over het WK van 1978’, opende hij het gesprek. ‘Er zijn betere periodes over het Nederlandse voetbal waar je over zou kunnen schrijven.’
De eerste sigaret was inmiddels aangestoken, vele zouden volgen. Naar verluidt pafte hij er tijdens de finale tegen Nederland meer dan zeventig weg. ‘Ach ja, de finale’, bromde hij op een toon alsof hij wilde zeggen: Moeten we het dáárover hebben? Altijd maar dat WK, waar hij wel of niet aan had mogen deelnemen. De communist Menotti, die meer lijkt op een professor in de filosofie dan op een voetbaltrainer, heeft zich zijn hele leven na het behalen van de wereldtitel moeten verantwoorden. In het politiek sterk gepolariseerde Argentinië werd en wordt hij door rechts en links verguisd. Schudde hij nu wel of niet de hand van Videla? Of is hij juist een held omdat hij met zijn bruisende manier van links voetbal een ludiek protest organiseerde tegen het regime. ‘Defensief voetbal verstikt de geest, zoals de dictatuur de geest verstikt’, schreef hij in zijn boek Futbol sin trampa (Voetbal zonder valstrik). ‘Maar door mijn team vrij te laten spelen, riepen wij een heel ander Argentinië op dan het regime propageerde. Door ons voetbal dachten de mensen weer terug aan een vrij en democratisch Argentinië.’
‘Door mijn team vrij te laten spelen, riepen wij een heel ander Argentinië op dan het regime propageerde’
Er bestaat een foto van Menotti met Leopoldo Galtieri, een lid van de junta. ‘Het was typisch zo’n methode van de fascisten om een man van het volk op deze manier te misbruiken. Wij waren aan het trainen en ineens kwam die man met uitgestoken hand op me af. De fotografen van de machthebbers stonden klaar en zo kregen ze het beeld waarmee ze konden suggereren dat óns succes hún succes was.’
Dat Nederland zonder de grote Cruijff zo dicht bij de wereldtitel kwam, verbaasde ook Menotti, die de twee kwalificatieduels met België al had bezocht. ‘Zonder Johan Cruijff was Nederland als een orkest zonder dirigent. Maar ik was onder de indruk van wat er overbleef. La Naranja Mechanica van 1974 is altijd mijn voorbeeld geweest. Tegen België zag ik weer hoe goed Johan nog altijd was. Pfff... En die man ging dus niet mee naar het WK. Het vreemde is dat ik al sinds 1974 het gevoel had dat Argentinië en Nederland elkaar in 1978 zouden treffen. Ik kon natuurlijk nooit vermoeden dat het de finale zou zijn, het was een droom die uitkwam.’
Kermis in de hel
Een droom terwijl velen een nachtmerrie beleefden. En kermis in de hel. Een droom waarin dictator Jorge Videla pontificaal aanwezig was en bij de opening van het toernooi de wereld zonder een spier te vertrekken opriep tot vrede. ‘Mensen gaan te ver door te zeggen dat het WK de junta in stand heeft gehouden, dat vind ik te gemakkelijk’, aldus Menotti. ‘Dat heeft me wel cynisch gemaakt, dat mensen de spelers gingen verwijten dat ze daar en op dat tijdstip hebben gevoetbald. Maar ja, verwijten zal wel makkelijker zijn dan bedanken. De vraag waarom het land destijds zat opgescheept met de junta, die wordt nergens gesteld. Nee, laten we de sport maar de schuld geven, dat is makkelijker. Na afloop van de finale vierden de mensen massaal feest. Er was in die tijd een samenscholingsverbod, maximaal drie mensen mochten bij elkaar op straat zijn. Die nacht ging de hele stad, het hele land de straat op. De revolutie was toen mogelijk geweest.’
‘De mensen waren dol van vreugde. Voetbal is in Argentinië een zaak van levensbelang en nou waren we voor het eerst in onze historie wereldkampioen. En die mensen wisten dat ze drie dagen later weer in de ellende zouden zitten. Het elftal van Argentinië heeft het WK gespeeld; niet om de junta te helpen en ook niet om het regime omver te gooien. Het team speelde het WK om te winnen. Kijk naar de mensen op de tribunes, zei ik de spelers voor de finale. Jullie voetballen voor het volk en voor niemand anders. Het team representeerde het hele land, niet de leiding. Tachtig procent van de machtigen in Argentinië steunde de junta, dan is het toch stom te denken dat een nederlaag in de finale daar invloed op zou hebben gehad. Is de Nederlandse regering gevallen omdat Nederland tweede werd? Nou dan.’
Links voetbal
Wie de beelden terugkijkt van de finale, schrikt zich rot. Zo hard zie je het zelden. Jan Poortvliet vertelde onlangs dat hij in een waas het veld op kwam. Dat hij en zijn ploegmaten hadden gespeeld als beesten. Niets is minder waar. Oranje had na een kwartier al met negen man kunnen staan. Menotti herinnerde het zich nog goed. ‘Tijdens de finale leken de Nederlanders woedend. Hoe zal ik het zeggen? Ze wilden het toernooi absoluut winnen. Dat straalden ze ook uit. Het waren twee keer elf leeuwen tegen elkaar. Ja, zo’n strijd was het; 22 leeuwen die elkaar op leven en dood bevochten. In de finale ontwikkelde zich een strijd die niemand eigenlijk kon winnen. Nederland had Johan Neeskens en zo iemand wil ik altijd in mijn elftal hebben. Een van de moedigste spelers die ik ken. Hoeveel shirts zouden er van deze mooie jongen worden verkocht als hij nú zou spelen? Qua voetbal-intelligentie zit hij op het niveau van de universiteit en hij was ook nog eens een gladiator. Die combinatie zie je niet vaak.’
‘In de finale waren het 22 leeuwen die elkaar op leven en dood bevochten, er ontwikkelde zich een strijd die niemand eigenlijk kon winnen’
Tot op de dag van vandaag kan Menotti elke dag volboeken met interviews. Telkens willen ze weten of hij in die tijd echt met een revolver onder zijn kussen sliep. ‘Dat ding lag op mijn nachtkastje. Het waren roerige tijden en als bondscoach kon je maar beter het zekere voor het onzekere nemen.’ Spijt heeft hij niet. ‘Ik weet dat de mensen me zien als verlengstuk van Videla, maar vergeet niet dat ik samen met Borges een van de weinige Argentijnen ben die de petitie van de Dwaze Moeders ondertekenden.’
Een pakje sigaretten en vele woorden later koos Menotti nog een keer voor het offensief. Het vuur brandde in het oude lijf. Een vingertje ging omhoog. ‘Het voetbal loopt gevaar. Het is steeds meer entertainment aan het worden en daar moeten we ons tegen verzetten. Ik geloof in links voetbal, in het máken van doelpunten in plaats van het voorkómen ervan. En net zoals ik geloof dat het linkse voetbal ooit zal overwinnen, zo geloof ik ook dat wij ons samen kunnen verzetten tegen de machtigen. Elke keer als ik iets moois tegenkom, iets wat creatief, sociaal of solidair is, dan komt het bij links vandaan. Bij het voetbal herken ik me in elftallen die zich verplicht voelen spektakel te bieden, die zich solidair tonen met de schoonheid van het spel en die er zich niet voor lenen voetbal als een zaak te zien.’
Videla overleed in 2013 op 87-jarige leeftijd na een val onder de douche. Berouw heeft hij nooit getoond. De Dwaze Moeders lopen nog steeds hun rondjes en hebben nog steeds dezelfde boodschap als Nora Morales de Cortinas, die het eerste exemplaar van Voetbal in een vuile oorlog aan (destijds nog) prinses Máxima mocht aanbieden. ‘Niet om over politiek te praten, maar wel om de hoop uit te spreken dat Máxima het ooit aan haar kinderen zou voorlezen.’ Het is in de achteruitkijkspiegel gemakkelijk spelers van begin twintig zonder opleiding te belasten met de wereldgeschiedenis. René van de Kerkhof had zijn handen al vol aan de nieuwe editie van Suske & Wiske, Dick Nanninga aan het scoren van zware shag. ‘Kogels kop ik gewoon terug’, was zijn inmiddels legendarische analyse over de situatie aan de andere kant van de wereld.
Met het lopende WK in Rusland en het komende in Qatar is de boodschap van de slachtoffers van destijds misschien wel het belangrijkste. Zij waren blij met het toernooi; niet vanwege het spel of de spelers, maar vanwege de schijnwerpers en de kansen ook hun boodschap aan een wereldpubliek te kunnen verkondigen. Ze waren blij met de kans die de journalisten kregen een glimp van de waarheid vast te leggen en te delen met de rest van de aarde.
Boodschap
Hoe zal de geschiedenis oordelen over Vladimir Poetin, die afgelopen donderdag voor het openingsduel de hand schudde van de kroonprins van Saoedi-Arabië en het thuisland (na een eerlijke loting) tegen de zwakste opponent van het toernooi met 5-0 zag winnen? Ja, het had ook Panama kunnen zijn. En hoe kwam het WK eigenlijk in Rusland terecht? Misschien is het voor ons journalisten goed de boodschap van de Dwaze Moeders mee te nemen. Met een kritisch oog berichten en ook de inktzwarte schaduwen belichten die de felle schijnwerpers per definitie met zich meenemen. Dat gebeurde in 1978 gelukkig wel. Niet alleen bij VI was er destijds een bijna activistische stemming. In de hectische weken vol deadlines, wedstrijden, vluchten en accreditatiebeslommeringen hadden veel media oog voor een groter veld dan zeventig bij honderd meter. De spelers kwamen terug als helden, maar de mooiste actie kwam uiteindelijk waarschijnlijk van een journalist.
‘Naar verdwenen mensen vraagt men niet tijdens het diner’
Want je kunt van Frits Barend vinden wat je wilt, maar bang is hij niet. Zo bleek wel na de finale, toen de straten van Buenos Aires waren gevuld met uitzinnige Argentijnen en de Nederlandse delegatie zó angstig was dat het eindbuffet aan de andere kant van de straat veiligheidshalve maar werd overgeslagen. Barend bemachtigde een entreebewijs en ging met een cameraman op zoek naar Videla. Er bestaat een foto waarop we Barend voorover zien buigen bij een geïrriteerd kijkende generaal, die tijdens de maaltijd aan het hoofd van de tafel zit. Tussen de krabsalade en bouillon door houdt de Nederlander hem een microfoon onder de neus. ‘Naar verdwenen mensen vraagt men niet tijdens het diner’, is het antwoord van Videla op de vraag die Barend rechtstreeks stelt. ‘We zouden toch wel graag willen weten of er nou wel of niet veel mensen zomaar verdwenen zijn.’ Tot verbazing van Barend antwoordt de man die er ook echt in alles uitziet als een dictator nog even wat uitgebreider. ‘Ik zal u dit zeggen: zoals in alle oorlogen zijn hier doden gevallen, mensen verdwenen en gevangengezet. Zoals u in Holland dezelfde ervaring heeft... En nu vind ik het wel genoeg. Ik wil mijn soep opeten.’
Videla at zijn soep. Poetin belde na de 5-0 met zijn bondscoach tijdens de persconferentie. Die werd prompt even stilgelegd. Opgetogen vertelde de Russische trainer even later over de complimenten van de man over wie de geschiedenis straks mag oordelen. Na zijn succesvolle Winterspelen kwam er een enorm dopingprogramma aan het licht. Geregeld door Moedertje Staat, uiteraard geheel buiten het medeweten van de alleenheerser om. Net zoals de Tour de Franse op niemand wacht, rolt de bal altijd door. The show must go on.
