Tijdens zijn debuutjaar als Eredivisie-trainer heeft Mitchell van der Gaag degradatiekandidaat Excelsior naar de twaalfde plaats geleid, de hoogste eindrangschikking voor de Kralingers sinds 1985. Een historisch succes dat gebaseerd is op een Portugese basis. Een inkijkje in de werkwijze van Van der Gaag: ‘Een goed uitgespeelde counter is het gevolg van heel veel trainen.’
De ogen van José Mourinho bewegen weg van de camera. Op zijn voorhoofd verschijnt een frons. Na een stilte voor het effect vervolgt Mourinho zijn betoog: ‘Er zijn heel veel poëten in het voetbal, maar die poëten winnen niet veel titels.’ De zin komt bijna onderkoeld uit de mond van de Manchester United-manager. Een feitelijke vaststelling. Niet meer. Niet minder.
Misschien schieten tijdens het interview na de gewonnen Europa League-finale tegen Ajax de eerdere confrontaties met Nederlandse coaches door het hoofd van Mourinho. Hoe hij als 34-jarige no-no zonder noemenswaardige profcarrière voor het eerst een training mocht leiden bij Barcelona, als assistent van Louis van Gaal. Hoe diezelfde Van Gaal hem in 2000 aanspoorde om op eigen benen te gaan staan. Hoe hij het Barcelona van Frank Rijkaard pootje lichtte in de Champions League, een jaar nadat hij datzelfde toernooi gewonnen had met FC Porto. Hoe hij onbedoeld de Cruijffiaanse revolutie bij Ajax lanceerde door met Real Madrid het team van Martin Jol weg te spelen. Hoe hij tegen het Ajax van Frank de Boer zijn spelers bewust geel liet pakken om een schorsing op te lopen. En bovenal hoe hij zijn leermeester Van Gaal aftroefde in de Champions League-finale van 2010.
Duels die symbool staan voor een machtsverschuiving in het internationale trainersgilde. In het spoor van Mourinho grijpen zijn landgenoten eveneens de kans in het buitenland. Sinds de lente van 2015 veroveren Portugese coaches landstitels in Engeland (Mourinho zelf), Griekenland (Vitor Pereira), Rusland (André Villas-Boas), Oekraïne (Paulo Fonseca) en Frankrijk (Leonardo Jardim). Tussendoor wint Fernando Santos met de Seleção das Quinas het EK.
En Nederland? Over de grens verovert Henk ten Cate een kampioenschap in de Verenigde Arabische Emiraten en Louis van Gaal een FA Cup met Manchester United. Verder blijft het oorverdovend stil.
Universiteit
Als Mitchell van der Gaag in 2001 in Portugal arriveert, zijn de rollen nog omgedraaid. Coaches vragen de mandekker van Marítimo het hemd van het lijf over de Hollandse School. Wanneer Van der Gaag heen en weer vliegt naar Nederland wordt hem gevraagd om videobanden mee te nemen van Ajax-trainingen. ‘Typisch Portugal’, glimlacht de huidige Excelsior-trainer. ‘Portugezen zijn volgzame mensen. Dat zit in de cultuur van het land.’
Portugese achtergrond
Het gezin van Mitchell van der Gaag woont al zestien jaar in Portugal. Daar haalde Van der Gaag zijn hoogste trainersdiploma’s en begon hij zijn loopbaan als coach bij Marítimo en Belenenses. Met die laatste club werd hij in 2013 kampioen op het tweede niveau in Portugal. Vanwege hartproblemen moest Van der Gaag in 2014 stoppen bij Belenenses. Na zijn werk hervat te hebben op Cyprus kwam hij via FC Eindhoven bij Excelsior terecht.Hoewel Van der Gaag voor zijn werk bij Excelsior in Nederland verblijft, wonen zijn vrouw en kinderen nog in Portugal. Zijn zonen Jordan en Luca zijn actief in de jeugdopleiding van Benfica.
Onder zijn neus ziet Van der Gaag hoe deze cultuur op de kop gezet wordt. Allemaal dankzij een stronteigenwijze student bewegingswetenschappen, die zich van vertaler opwerkt tot een van de succesvolste trainers van de 21ste eeuw. ‘Mourinho heeft een totaal andere mentaliteit dan de gemiddelde Portugees. Door met Porto de UEFA Cup en Champions League te winnen, heeft hij een verandering in gang gezet. Portugese coaches zijn zelfbewuster geworden en hebben een ander profiel gekregen.’
Van der Gaag noemt Leonardo Jardim, die vorig seizoen AS Monaco naar het kampioenschap en de halve finale van de Champions League leidde, als voorbeeld. ‘Hij komt van Madeira, waar ik ook negen jaar heb gewoond tijdens mijn periode bij Marítimo. Net als veel andere Portugese trainers heeft hij geen grote carrière gehad. In plaats daarvan gaan ze bewegingswetenschappen studeren, vaak in Lissabon. Daarnaast beginnen ze heel vroeg als trainer. Jardim was 27 toen hij startte als assistent bij een team in de derde divisie. Door op dat niveau successen te boeken, heeft hij zich stapje voor stapje opgewerkt.’
Waar José Mourinho zijn vroege successen bij het nietige União de Leiria en FC Porto aan dankt, heeft Van der Gaag op het moment dat het gebeurt nog niet door. Hij is drukker met het uitschakelen van spitsen dan met ingewikkelde tactische theorieën. Tot Van der Gaag in 2006 een punt zet achter zijn loopbaan en plotseling gegrepen wordt door het trainersvirus.
